सहयात्री

आज दादा हवे होते. आजचे रामभाऊ परुळेकर विद्यानिकेतनचे वैभव पाहून त्यांना अतिशय आनंद झाला असता. १९७० साली सुरु केलेल्या रामभाऊ परुळेकर विद्यानिकेतन ह्या वसतिगृहयुक्त माध्यमिक शाळेचा रौप्य्महोत्सव १९९५ साली साजरा होत आहे. ह्या कल्पनेनेच दादांच्या डोळ्यात आनंदाश्रू उभे राहिले असते आणि त्यांनी आम्हाला खूप धन्यवाद दिले असते.

आंतरराष्ट्रीय कीर्तीचे थोर शिक्षणशास्त्रज्ञ कै. रामचंद्र विठ्ठल उर्फ रामभाऊ परुळेकर ह्यांचे स्मारक करून त्यांचे शैक्षणिक ऋण अंशतः तरी फिटले जावे या कृतज्ञतेच्या भावनेने आणि त्यांच्याशी १९६१ साळापूर्वी झालेल्या गप्पांत दादांना भावलेली त्यांची अपुरी शैक्षणिक स्वप्ने साकार करण्याच्या भावनेने हे विद्यानिकेतन दादांनी संस्थेतर्फे २२ जून १९७० रोजी स्थापन केले.

२५ वर्षांपूर्वी लावलेल्या ह्या रोपट्याचा विशाल वृक्ष झालेला पाहून रामभाऊ परुळेकर विद्यानिकेतनाचा परिवार आणि त्याचे हितचिंतक यांना अतिशय आनंद वाटत असणार.

सुरुवातीपासूनच मुख्यह्दयंपाक व विद्यानिकेतन प्रमुख म्हणून मी केलेले काम, खरे म्हटले तर, सुरुवातीला माझ्या आवाक्याबाहेरचे होते. केवळ बालमोहन विद्यानंदिरातील शिक्षक म्हणून १२ वर्षे अनुभव घेतलेला मी. शहरी वातावरणातील विद्यार्थ्यांशी आणि त्यांच्या पालकांशी संपर्क साधून माझे अनुभवविश्व विस्तारित जात असलेला मी, ज्यावेळी दादांच्या आदेशानुसार ही जबाबदारी पत्करली, तेंव्हा मोठ्या जिद्दीने दादांचे स्वप्न साकार करण्याचे मनाशी ठरवले आणि मुंबईहून तळेगावला आलो. प्रथमतः मी मुंबईच्या वातावरणाची आठवण येऊन अस्वस्थ होत असे. परंतु तळेगावच्या वातावरणात रममाण होण्यात मला जर कोणी मदत केली असेल, तर वसतिगृहात आलेल्या बालचमूंनी आणि दादांवर, शाळेवर आणि शिक्षणावर निरतिशय निष्ठा असलेल्या तळेगावकरांनी. विद्यानिकेतन सुरु करण्यापूर्वी दादांना मी म्हटले, की आपण प्रथम निवासी शाळा पाहिल्या आणि तेथील सुविधांचा विचार केला, तर आपणाला मुलांना योग्य वातावरण देणारे वसतिगृह चांगल्यारीतीने चालवता येईल. त्यानंतरचे दादांचे शब्द मी कधीही विसरणार नाही. “बाळ, आपणास मूल ओळखता येईल. प्रथम तुझ्या दृष्टिकोनातून वसतिगृहयुक्त शाळेला कोणकोणत्या गोष्टींची आवश्यकता आहे हे तू लिहून काढ. आपल्याला शिक्षक कोणत्या मनोवृत्तीचे पाहिजेत, चोवीस तास मूल गुंतण्यासाठी कोणकोणते उपक्रम कार्यान्वित करता येतील, या संबधीची तुझ्या मनातील टिपणे कर आणि मगच आपण दुसऱ्या वस्तिगृहयुक्त शाळा पाहू.” दादांच्या ह्या बोलण्याने माझा आत्मविश्वास वाढला आणि मी कामाला लागलो. आज मला सांगायला आनंद वाटतो की, मी ह्या विद्यानिकेतनचा विकास करण्यात पुष्कळ अंशी यशस्वी झालो आहे.

मी धडपडणारा, स्वतःला झोकून देऊन कार्य करीत राहणारा बालकांचा सेवक आहे. आजपर्यंत या विद्यानिकेतनात अनेक शिक्क्षणिक नवीन उपक्रम सुरू करताना आणि ते यशस्वी झाले की त्यावेळी दादांची मला नेहमी अजून आठवण होते.

मी स्वतःला भाग्यवान समजतो, की मला माझ्यावर निरतिशय प्रेम करणारा विद्यार्थीगण भेटला आहे. तसेच विद्यानिकेतनातील छोट्यांना खुलवणारे, हसवणारे, विकसवणारे, विद्यानिकेतनशी एकरूप झालेले सहकारी मला लाभले आहेत. माझ्या वृत्ती-मनोवृत्ती ओळखून माझ्या मनाला उत्तेजन देणारी तळेगावकर मंडळी मला भेटली आहेत. मला पदोपदी साहाय्य करणारे पुणे-लोणावळा परिसरातील कित्येक शिक्षणतज्ज्ञ मला भेटले. एव्हढेच नव्हे मला सतत योग्य मार्गदर्शन करणारे शासनस्वरूपी शिक्षणखातेही भेटले. ह्या सर्वांचा मी अत्यंत ऋणी आहे. काही वेळेला अपयशही माझ्या पदरी आले आहे. पण ह्या अपयशाने मला यशाची पायरी चढायला लावली आहे. मला दररोज निरनिराळ्या स्वभावाची मुले भेटतात. माणसे भेटतात आणि त्यांचे स्वभाव ओळखून त्यांना समाधान देण्यात माझा दिवसाचा वेळ निघून जातो ते कळतच नाही.

ह्या विद्यानिकेतनातील वसतिगृहामध्ये २५ वर्षांपूर्वी ३२ विद्यार्थी होते. आज १९३ विद्यार्थी वसतिगृहातील उत्साहवर्धक वातावरणात आनंदाने स्वतःचा विकास साधीत आहेत.

आज मला ह्या वसतिगृहातील वातावरणाला सर्वांगाने आकार देणाऱ्या सौ. विजयाताई फेणाणी ह्यांची आठवण होत आहे. वसतिगृहाच्या उभारणीमध्ये त्यांचा फार मोठा वाटा आहे. त्यांनी आपल्या मनमिळाऊ आणि सौजन्यपूर्ण स्वभावाने सर्वाना आपलेसे केले. त्यांनी अखेरपर्यंत विद्यानिकेतनामध्ये मुलांची आणि कर्मचाऱ्यांची मनोभावे सेवा केली. गेल्यावर्षी (दि. २५/०७/१९९४ रोजी ) त्या अल्पशा दुर्धर आजाराने दिवंगत झाल्या. आम्हा सर्वाना अतिशय दुःख झाले. वसतिगृहाच्या वातावरणात एकप्रकराची पोकळी निर्माण झाली होती. परंतु वसतिगृहाची जबाबदारी पत्करण्यास माझी पत्नी सौ. श्रीलेखा पुढे आली आणि मी निश्चिंत झालो.

येथे एक महत्वाची गोष्ट मला नमूद केली पाहिजे. ह्या रौप्यमहोत्सवी वर्षी सौ. फेणाणी ह्यांची मावसबहीण सौ. सुमित्रा रेगे ह्यांनी सौ. विजयाताईंच्या अखेरच्या इच्छेप्रमाणे कर्मचाऱ्यांसाठी कल्याणनिधी निर्माण करण्याकरिता दोन लाख रुपयांची रक्कम संस्थेला देणगीच्या स्वरूपात दिली हे येथे कृतज्ञतेच्या भावनेने सांगितले पाहिजे. आज विजयाताई फेणाणी यांची आम्हा सर्वाना फार आठवण येत आहे.

विद्यानिकेतनातील विद्यार्थीवर्गाचा सर्वांगीण विकास साधण्याकरिता मला माझ्या शिक्षकसहकाऱ्यांनी सक्रिय सहकार्य दिलेले आहे. विद्यार्थ्यांना वेळोवेळी योग्य मार्गदर्शन करून शाळेचा दर्जा उंचावण्यास साहाय्य करणाऱ्या शिक्षकांना मी विसरू शकणार नाही. तसेच वसतिगृहातील विद्यार्थ्यांना ज्या अनुभवी तपस्व्यांचं मार्गदर्शन लाभले त्या शी. बा. ना. रुद्रे आणि कै. रा.स. उपाध्ये ह्यांचा मी अत्यंत ऋणी आहे. इ. ५ वी ते १० वी या वर्गांचे निकाल पाहिल्यावर असे लक्षात येईल की शालान्त परीक्षेच्या वर्गात जाईपर्यंत प्रत्येक वर्गाचा निकाल जवळ जवळ १००% लागूनही शालान्त परीक्षेचा निकाल जास्तीत जास्त ९० टक्क्यांपर्यंत गेला आहे हे येथे मला अभिमानाने सांगावेसे वाटते.

येथे मला कृतज्ञतेच्या भावनेने एक गोष्ट नमूद केली पाहिजे. मुंबईच्या बालमोहन विद्यामंदिरात अनेक अनुभवी व कलावंत शिक्षकांनी वेळोवेळी ह्या विद्यानिकेतनातील शिक्षकवर्गाला आणि विद्यार्थ्यांना अत्यंत जिव्हाळ्याने व आपुलकीने अभ्यासक्रम, अभ्यासक्रमानुवर्ती चळवळी, अभ्यासक्रमाव्यतिरिक्त उपक्रम, इत्यादी बाबतीत मार्गदर्शन आणि सहकार्य केले आहे व करित आहेत आणि म्हणूनच आम्ही शिक्षण विकासाच्या क्षेत्रात यश मिळवू शकलो आहोत. त्यांना धन्यवाद द्यावेत तेवढे थोडेच होतील.

ह्या विद्यानिकेतनच्या व्यवस्थापनात पुण्याचे कै. चिंतामण हेरंब देव ह्यांचे मला लाभलेले साहाय्य व मार्गदर्शन मी कधीही विसरणे शक्य नाही.

तसेच, विश्वस्त मंडळाच्या सदस्यांनी वेळोवेळी विद्यानिकेतनाच्या प्रगतीच्या बाबतीत जे आपुलकीने साहाय्य केले आहे ते मी कधीही विसरू शकणार नाही. आज मला संस्थेचे तत्कालीन अध्यक्ष कै. नीलकंठराव रांगणेकर व कै. वसंतराव परुळेकर यांची तीव्रेतेने आठवण होत आहे.

माझा भाऊ बापू, ह्याचे तर मला सुरुवातीपासून निकेतनाचे व्यवस्थापन, अभ्यासक्रम, शिक्षक-शिक्षकेतरांच्या सेवाशर्ती, विद्यानिकेतनात काही वेळा उद्भवलेल्या विविध समस्या, इत्यादी अनेक बाबतीत सक्रिय सहकार्य आणि सल्ल्याचा स्वरूपातील मार्गदर्शन वेळोवेळी होत आहे. बापूला कोणीतही कमतरता फोनवर सांगावी आणि त्याने त्याचे निवारण करावे हे अविरत चालू आहे. 

वसतिगृहाच्या भोजनाच्या बाबतीत सुरुवातीस आमच्या सौ. मालनवहिनींनी पुढाकार घेऊन स्वयंपाकघरातील साहित्य विकत घेण्याच्या बाबतीत माझ्या आईच्या सौ. गिरिजाबाईंच्या मार्गदर्शनाखाली मुंबईला लोणची, पापड, मिरचीपावडर, मसाला तयार करून पाठविण्याच्या बाबतीत जे जिव्हाळ्याने व आत्मियतेने साहाय्य केले त्यामुळेच विद्यानिकेतनात कौटुंबिक वातावरण तयार होण्यास मदत झाली. आजही सौ. मालनवाहिनींचे माझी पत्नी सौ. श्रीलेखा हिला अनेकवेळा मार्गदर्शन होत असते.

विद्यानिकेतनाच्या आर्थिक व्यवस्थापनाच्या बाबतीती जातीने लक्ष घालून प्रारंभापासून मार्गदर्शन करीत असलेले कुलकर्णी-खानोलकर कंपनीचे ऑडिटर श्री. मोहनराव परुळेकर व श्री. पद्मनाभ परुळेकर (माजी विद्यार्थी ) ह्यांचे आभार मानवी तेवढे थोडेच होतील. तसेच बालमोहनचे कार्यालयीन प्रमुख श्री. जगन्नाथ परब आणि सौ. स्मिता राजाध्यक्ष यांचेही आर्थिक योजनेच्या बाबतीत पुष्कळ मार्गदर्शन मला झालेले आहे हे कृतज्ञतापूर्वक येथे सांगितले पाहिजे.

आज शाळेचे अनेक विद्यार्थी आपापल्या क्षेत्रात स्पृहणीय यश मिळवून यशस्वी झाले आहेत. कोण स्वतंत्र उद्योगाशी संबंधित आहे, तर कोण संगीत, छायाचित्रण, क्रीडा, शेतीव्यवसाय, विज्ञानक्षेत्र, समाजकल्याण, इत्यादि विविध समाजोपयोगी क्षेत्रात आपापली प्रगती साधत आहेत. हे सर्व माजी विद्यार्थी जेव्हा जेव्हा शाळेत येतात, तेव्हा तेव्हा आपल्या विद्यानिकेतनाच्या वास्तव्यातील आठवणी काढून, गुरुजनांना खाली वाकून नमस्कार करून समाधान मिळवीत असतात. हीच आमची संपत्ती आणि हाच आमचा मान व अभिमान !

ह्या विद्यानिकेतनाच्या रौप्यमहोत्सवाचा शुभारंभ कै. रामभाऊ परुळेकर, ज्यांना गुरुस्थानी आहेत, अशा बहुपुरस्कृत व बहुश्रुत असलेल्या जागतिक कीर्तीच्या शिक्षणतज्ज्ञ आणि भारत सरकारच्या योजना आयोगाच्या मानद सदस्या डॉ. चित्रा नाईक ह्यांच्या शुभहस्ते रविवार, दिनांक ८ जानेवारी १९९५ रोजी संपन्न झाला ही विद्यानिकेतनाच्या इतिहासातील महत्वाची घटना मी समजतो. पुढील २५ वर्षात बालकांचा सर्वांगीण विकास अत्याधुनिक सुविधांच्या उपलब्धतेच्या माध्यमातून कशारीतीने साधता येईल ह्याचे तपशीलवार नियोजन करण्यामध्ये हे वर्ष आम्ही घालवत आहोत.

“जेथे जातो तेथे तू माझा सांगाती। चालविसी हाती धरूनिया ।।” या तुकोबांच्या वाणीप्रमाणे माझ्या जीवनात जेव्हा काही अडचणी आल्या, तेव्हा कोणाच्यातरी रूपाने देव लाला मदत करावयास उभा राहिलेला आहे आणि मला पुढे पुढे नेट आलेला आहे. ज्या ज्या व्यक्तींशी माझा गेल्या २५ वर्षात परिचय होत गेला, त्या त्या प्रत्येक व्यक्तीच्या मदतीचे व्यक्तिशः माझ्यावर ऋण आहे. माझ्या कार्यात विद्यानिकेतनाशी स्वतः होऊन समरस झालेले दादांचे माजी विद्यार्थी कै. अरुण आठल्ये, कै. नानासाहेब भालेराव आणि अजूनही सेवाभावी वृत्तीने कार्यरत असलेले डॉ. कृष्णकांत वाढोकर ह्यांचे ऋण मी कधीही विसरू शकणार नाही. माझ्या शैक्षणिक कार्यात भरीवता आणण्यास अशा अनेकांनी हातभार लावला आहे.

दोन तपांपूर्वी दादांनी ह्या विद्यानिकेतनाची जबाबदारी मोठ्या विश्वासाने माझ्यावर सोपवली आणि मी, ती माझ्या कुवतीनुसार माझ्या विद्यार्थ्यांच्या प्रेमाने, सहकाऱ्यांच्या सक्रिय सहभागाने आणि माझ्या कुटुंबाच्या पाठिंब्याने पार पाडत आहे, ह्याचे मला खूप समाधान आहे. विद्यानिकेतनाच्या पुढील २५ वर्षांच्या कालावधीत विविध प्रकल्प पूर्ण करण्यासाठी माजी विद्यार्थी आणि हितचिंतक निधीसंकलनाच्या बाबतीत मनापासून प्रयत्न करीत आहेत. त्याच्याविषयीची कृतज्ञता माझ्या मनात आहे.

आजचा दिवस हा माझ्या आयुष्यातील अत्यंत महत्वाचा क्षण ! आजच्या शुभदिनी मी दादांच्या पवित्र स्मृतीला वंदन करतो.